Kontamine olmuş cansız maddelerin ve yüzeylerin mikroorganizmalardan arındırılması için yapılan fiziksel ve kimyasal işlemlerin tümüne dekontaminasyon denilir. Kritik olmayan bir yüzeyi çıplak elle dokunulduğunda enfeksiyon riski oluşturmayacak şekilde kan ve vücut sıvıları ile bulaşan mikroorganizmalardan arındırma işlemi de dekontaminasyon olarak tanımlanır. Ameliyatlarda kullanılan cihazlar depolanmadan hemen önce temizlenip dekontamine edilmelidirler, ayrıca cerrahi işlem sırasında kullanılan cerrahi el aletleri ve diğer malzemeler steril edilmeden önce artık maddelerden temizlenmeli ve dekontamine edilmelidirler. Temizlik sadece kan ve diğer kirlerin uzaklaşmasını sağlarken dekontaminasyon mikroorganizmalardan arındırmayı ve güvenli kullanımı sağlamaktadır.
Robert Koch Enstitüsü talimatlarına göre cerrahi işlem sırasında kullanılan tüm aletler işlem bittikten hemen sonra temizlenip dekontamine edilmelidir. Kullanım ve temizlik arasında geçen sürenin uzaması, kirlerin kurumasına ve temizliğin zorlaşmasını yol açmaktadır hatta bazen aletlerde kalıcı hasara yol açmaktadır.
Dekontaminasyon hedefleri
- Kontamine olmuş tıbbi aletler ile çalışan personeli korumak
- Aletleri mikroorganizmalardan arındırmak ve bu şekilde hastayı korumak
- Sterilizasyondan önce mikroorganizma sayısını azaltmak ve etkin sterilizasyon için zemin hazırlamak
Kontamine aletlerin transferi
Ameliyatta kullanılan aletler ve malzemeler temizlik, dekontaminasyon ve sterilizasyon için sterilizasyon ünitesine teslim edilir. Bunun için kirli aletler ve malzemeler kirli konteynerine konulup temiz kalmış olan diğer aletler ve malzemelerden ayrı tutularak aynı zamanda sterilizasyon ünitesine transfer edilir. Kirli aletlerin taşıması ve temizliğini yapan personelin sağlığı açısından kirli aletlerin kapalı kirli konteyneri ile transferi önemlidir. Aletler kullanımdan hemen sonra sterilizasyon ünitesine taşınmalı.
Sterilizasyonda temizlik ve dekontaminasyon işlemlerinin yapıldığı alan ile steril alan ayrı olmalı ve birbirine karıştırılmamalıdır. Temiz ile kirli bölümler herkes tarafından bilinmelidir. Temiz ve kirli bölümlerde çalışanlar farklı olmalı, kirli bölümde çalışan elemanların önlük, maske, koruyucu gözlük, eldiven ve koruyucu kulaklık takmaları iş kazası ve çalışanın sağlığı açısından hayatı önem taşımaktadır.
Kirli aletler ve malzemeler iki farklı şekilde sterilizasyon ünitesine taşınabilirler:
- Kirli aletler ve malzemeler kuru bir şekilde sterilizasyon ünitesine taşınabilir (genellikle bu yöntem kullanılmaktadır). Bu yöntemde aletler ve malzemeler işlem bittikten hemen sonra bekletme yapmadan sterilizasyon ünitesine taşınmalı aksi takdirde artıkların kuruması hatta korozyon oluşması gözlemlenebilir.
- Aletlerin sterilizasyon ünitesine ıslak olarak nakil edilmesi. Bunun için temizlik ve dezenfeksiyon işlemini aynı zamanda yapabilen solüsyonlar kullanılmalıdır, bu solüsyonlar yapımcı firmanın tavsiye edilen oranlarında hazırlanmalı ve korozif özellikleri olamamalı. (örnek: Actosed Endo – ANIOS Clean Excel D – ECOLAB Derdevice Enzym )
Kontamine aletlerin temizliği ve dezenfeksiyonu
Kontamine olmuş aletler sterilizasyon ünitesinin kirli bölümünde temizlenip dezenfekte edildikten sonra steril edilmeleri için temiz bölüme gönderiliyorlar. Bu bölümde temizlik ve dekontaminasyon işlemi için kullanılan su ve solüsyonlara dikkat edilmeli.
Klorür konsantrasyonunun artmasını ve de aşınmayı önlemek için tuzsuz ve madenlerden arıtılmış su kullanımı tercih edilmelidir. Yüksek klor konsantrasyonu aletlerde çukurlaşma (pitting) yapabilir. Sudaki ağır metal iyonları (demir, bakır, manganez) aletlerin renginin bozulmasına ve oksidasyon neticesinde aletlerde renklenme (kahverengi, mavi ve gökkuşağı renkleri) yapabilirler. Bunlar aslında korozyon değildir. Bu lekeler asetik asit, fosforik asit ve sitrik asitle ovulduğunda çoğunlukla yok edilebilmektedir. İçme suyu kaliteli olmasına rağmen içinde yabancı iyonlar yüksek konsantrasyon da bulunabildiği için temizleme safhasında cerrahi aletlerin zarar görmesine sebep olabilir.
Kullanılan dezenfektanların korozif olmadığına ve çalışanların salığına zararlı olamadıklarına dikkat edilmeli. Dezenfektan solüsyonların kullanım sırasında konsantrasyon, ısı ve temas süresi hakkında üretici firma talimatlarına uyulmalıdır. Bu solüsyon günlük olarak hazırlanmalı, aksi takdirde uzun süre kullanıma bağlı olarak altta belirtilen durumlara yol açabilir.
- Kirliliğe bağlı korozyon riskinin artması
- Buharlaşmadan dolayı dezenfektanın konsantrasyonun artması ve buna bağlı olarak dezenfektan etkisinin azalması ve korozyon riskinin artması
- Aşırı derecede kir birikimine bağlı olarak dezenfektan etkisinin azalması
Eğer toz ürünler kullanılıyorsa öncelikle tozun suda tamamen erimesi sağlanmalıdır. Aksi takdirde erimeyen partiküller dar lümenlerin tıkanmasına ve aletlerin renk değişikliğine neden olabilir.
Elastik, lastik ve plastik ürünler diğer malzemelerden daha uzun süre durulanmalılar.
Sterilizasyon ünitesinde dezenfeksiyon üç farklı şekilde yapılabilmektedir:
1.Manüel Temizleme: Cerrahi aletler operasyon sonrası ayrıştırma işleminden sonra yumuşak fırçalar ile yıkanarak temizlenir. Kapalı olan cerrahi aletler (pens, makas gibi) açık vaziyette temizlenmelidir. Aletlerin elle temizliğinde kullanılan deterjanlar ve dezenfeksiyon maddeleri oda sıcaklığını aşmamalıdır.
Elle temizleme ve dezenfeksiyondan sonra durulama işlemi mümkün olduğunca yumuşak su (distile su) ile yapılmalıdır. Su lekelerini önlemek için minerallerinden arıtılmış veya damıtılmış su önerilir.
Temizleme ve durulama safhasından hemen sonra cerrahi aletler çok iyi bir şekilde kurutulmalıdır. Kurutma işlemi için basınçlı hava tabancaları kullanılabilir, bu metot diğer metotlardan daha emniyetli ve etkili olduğundan özellikle tavsiye edilir.
Metal fırçalar ve ya aşındırıcı maddeler kullanılmamalıdır. Özellikle mikro cerrahi aletler aşırı güç kullanma, düşme, çarpma, bükme ve aşınma gibi nedenlerden dolayı mekanik hasara çok hassastırlar. Bu nedenle temizlikleri için yumuşak tüy bırakmayan bez, plastik fırça ve ya temizlik tabancaların kullanılması tavsiye edilir.
2. Ultrasonik Temizleme: Ultrasonik transdüser aracılığıyla yüksek yoğunlukta ses dalgaları oluşturarak temizleme işlemini yapan bir cihazdır.
Ultrasonik bakım özellikle yüksek çelik alaşımlı aletlerin temizliği için uygundur. Mikro cerrahi ve diş hekimliği aletleri gibi hassas aletler dikkatli bir şekilde ultrasonik olarak temizlenebilir. Ultrasonik bakım, aletlerin ulaşılmayan yerlerindeki katılaşmış kirleri temizleyebilir.
Cerrahi aletler tel sepet gibi uygun kaplar içerisine açık bir şekilde yerleştirilir ve birbirine değmemesine dikkat edilir. Bunlar ultrasonik temizlemenin uygulanacağı kabın içerisine konulur, üretici firmanın önermiş olduğu solüsyon ilave edilir ve 3 dakika boyunca en az 35 KHz. sıklığındaki ultrasonik dalgalar gönderilerek aletlerin temizliği sağlanır. Aletler tamamen temizlik solüsyon ile kaplanmalıdır.
Ultrasonik cihazın küvetinde aşırı derecede kirli solüsyon bulunması temizlik etkisini azaltır, korozyon etkisini arttırır. Kullanım sıklığına bağlı olarak solüsyon düzenli aralıklarla değiştirilmelidir. Banyonun sıcak su ile doldurulması tavsiye edilir. Çünkü 40 derecenin üzerindeki ısı temizlik etkisini arttırır.
Ultrasonik temizlik hem manüel temizlik işleminde mekaniksel yardım sağlıyor hem de makine temizlik ve dezenfeksiyonundan önce aletler üzerinde sertleşmiş kurumuş kirlerin temizliğinde kullanılır.
Ultrasonik temizlikten sonra aletler makine ve manüel olarak iyice durulanmalıdır. Durulama tercihen demineralize su ile veya en azından içme kalitesindeki berrak su ile yapılmalıdır. Daha sonra aletler tamamen kurutulmalıdır.
Fleksıbıl endoskopların bakımı ultrasonik cihaz ile yapılamaz. Elastik ürünlerin bakımı ultrasonik cihazda yapılamaz çünkü ultrasonik dalgaların elastik yüzeylere hiçbir etkisi yoktur. Valfler, başlıklar, lümenler, trokarlar gibi malzemelerin bakımı ultrasonik cihazda yapılabilir.
3. Mekanik Temizleme: Makinede temizlik ve dekontaminasyon aynı zamanda yapıldığından ön temizlik gerekli değildir, sadece aşırı derecede kirli ve üzerinde kurumuş ya da pıhtılaşmış kan ve sekresyon ve ya dolgu maddesi bulunan aletleri manüel ve ya ultrasonik temizliği yapıldıktan sonra makine temizliğine gönderebiliriz. Bu durumda makinede köpüklenmeyi önlemek için aletler iyice durulanmalı sonra makineye yerleştirilmeli. Kullanıcı hatalarını en aza indirdiği için, personeli enfeksiyon ve toksinojenden koruduğu için elle dekontaminasyondan daha çok tercih edilir.
Cerrahi aletler delikli tel sepet içerisine doğru bir şekilde yerleştirilir ve birbirine değmemesine dikkat edilir. Eklem yerlerinin temizliğinin garanti edilmesi için eklemli aletler açık bir şekilde yerleştirilmelidir. Büyük ve geniş aletler diğer aletlerin temizliğini engellemeyecek şekilde yerleştirilmelidir. Aletlerin yeterli durulanmasını sağlamak için sepetler çok doldurulmamalıdır. Aletlerin zarar görmemesi için cihaz çalışırken yerinden oynatılmamalı, sabit ve dengeli durmalıdır.
Daha sonra malzemeler yıkama makinesine yerleştirilir ve yıkama işlemine geçilir. Sepetlerin düzgün bir şekilde makineye yerleştiğinden emin olmalıyız. Bu tür makinelerde bulunan özel programlar sayesinde cerrahi aletler zarar görmeden temizlenir.
Mekanik temizlemede suyun ısısı ve kullanılan deterjan tipi üretici firmanın talimatlarına göre dikkatlice seçilmelidir. Temizliğin başlangıcında proteinin pıhtılaşmasını önlemek için makine su ısısı 45 dereceyi geçmemelidir, durulama safhasında ise 70-95 derece arasındaki ısının en iyi ısı olduğu tespit edilmiştir. Eğer aletlerde korozyon varsa durulama ısısı 70-75 derece arasında sınırlandırılabilir. Korozyon ve su lekeleri son durulama için demineralize su kullanıldığı takdirde ısı ayarlaması yapılmadan da önlenebilir.
Temizlik safhasından kalan bütün atıklar durulama safhasında tamamen temizlenmelidir. Aksi takdirde aletlerin üzerinde lekeler ve renk değişikliği oluşabilir. Uygun bir nötralizasyon maddesinin kullanılması bu süreci destekler ve durulamanın daha iyi bir sonuç vermesini sağlar.
Cerrahi aletler program bitiminde bekletilmeden makineden çıkartılmalı ve kurutulmalıdır. Kurumanın yeterli olmasına dikkat edilmelidir.
Sadece üretici firma talimatı doğrultusunda makine temizliği için uygun olan endoskopik aletler bu yöntem ile temizlenmelidir.
REFERANSLAR:
http://www.aygun.com/upload/RB_TR_WEB_10.2J.PDF
https://www.das.org.tr/dosya/DASRehber2015.pdf
https://www.sehd.scot.nhs.uk/publications/dsmid/dsimd.pdf
https://www.infectioncontroltoday.com/view/decontamination-surgical-instruments-begins-or